Mamluklar — XIII-asr - XVI-asr boshlarida Misr, Levant va Hijozda (Gʻarbiy Arabiston) hukmronlik qilgan harbiy quldorlar sinfi boʻlib, ular 1250-yildan 1517-yilgacha davom etgan davlatni boshqarganlar. "Mamluk" soʻzi arab tilida "egalik qilingan" yoki "qul" maʼnosini anglatadi. Ular asosan turkiy va kavkazlik (gruzin, cherkas va boshqalar) xalqlardan boʻlib, yoshligida asir olinib, harbiy xizmatga tayyorlanganlar.

Mamluklar davlatining tashkil topishi

Mamluklar dastlab Ayyubiylar sulolasi (1171–1250) davrida harbiy xizmatga jalb qilingan. Ular yoshligida asir olinib, maxsus harbiy taʼlim olganlar. Mamluklar oʻzlarining jasorati va sadoqati bilan ajralib turishgan. Eng jasurlari oddiy mamlukdan sarkarda yoki hatto sulton darajasigacha koʻtarilgan. Ular Ayyubiylarning xos qoʻshini (gvardiya)ni tashkil etganlar. 

1250-yilda mamluk harbiy boshliqlari Ayyubiylarni taxtdan agʻdarib, hokimiyatni qoʻlga kiritganlar. Shundan soʻng, Misrda (1517-yilgacha) va Suriyada (1516-yilgacha) Mamluklar davlati tashkil topgan. Mamluklarning ikki sulolasi mavjud boʻlgan: Bahriylar (asosan, turkiy qavmlardan boʻlib, 1250–1390-yillarda hukmronlik qilgan) va Burjiylar (asosan, kavkazliklar boʻlib, 1390–1517-yillarda hukmronlik qilgan). 

Davlat yutuqlari

Mamluklar davlati oʻzining harbiy yutuqlari bilan mashhur boʻlgan. 1260-yilda Ayn-Jolut jangida moʻgʻullarni tor-mor keltirganlar. Shuningdek, salibchilarni Falastin va Suriyadan siqib chiqarganlar (1268) va ismoiliylar — hashshoshiylarni tor-mor keltirganlar (1273). Mamluklar davrida davlat boshqaruvi tizimi isloh qilingan, sunʼiy sugʻorish tizimi yaxshilangan va madaniyat yuksalishi kuzatilgan. 

Mamluklar davrida islom ilmlari, jumladan, Qurʼon ilmlari, hadis, fiqh, qiroat, tasavvuf hamda tarix ilmi rivojlangan. Mamlakat sanʼat va madaniyat markazi boʻlib, tibbiyot, geografiya va matematika kabi tabiiy fanlar ham rivojlangan. 

Tanazzul

1516–1517-yillarda Usmonli sultoni Salim I qoʻshinlari Suriya, Misr va Falastinni bosib olib, Mamluklar davlatini tugatgan. 

Mamluklar oʻrta asrlar islom dunyosida muhim oʻrin tutgan. Ularning harbiy yutuqlari, davlat boshqaruvidagi islohotlari va madaniyatga qoʻshgan hissalari tarixda alohida oʻrin egallaydi.