Xalqlarning paydo bo‘lishi, ularning uyg‘onishi va nomlanishi ko‘pincha e’tiqod bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Tarixda ko‘plab hududlar aynan diniy qarashlar yoki ma’naviy qadriyatlar asosida shakllangan va nom olgan. Turon va Eron atamalari ham shunday diniy ajralish natijasida paydo bo‘lgan qadimiy tarixiy tushunchalardir.

 Diniy asosdagi ajralish

Qadimda Markaziy Osiyo va unga qo‘shni hududlarda turli e’tiqodlar mavjud bo‘lgan. Zardushtiylik dini paydo bo‘lgan davrda, ayrim xalqlar bu yangi e’tiqodni qabul qilgan bo‘lsa, boshqalari o‘z qadimiy diniy an’analarida qolgan. Zardushtiylikni qabul qilganlar eronliklar deb atalgan, qadimiy e’tiqodlariga sodiq qolganlar esa turonliklar nomi bilan tanilgan.

Shu tariqa, bu ikki mintaqa — Eron va Turon — ilk bor e’tiqod asosida ajraldi. Eron zardushtiylik dini bilan bog‘langan bo‘lsa, Turon o‘z qadimiy turkiy va mahalliy e’tiqodlarini saqlab qolgan. Bu diniy tafovut keyinchalik ularning madaniy, siyosiy va etnik rivojlanishiga ham ta’sir ko‘rsatgan.

Vaqt o‘tishi bilan Eron va Turon xalqlari o‘rtasidagi bu diniy tafovut yanada kengaygan. Keyinchalik islom dini yoyilgach ham, mintaqada diniy qarashlar xilma-xil bo‘lib qoldi. Bugungi kunda ham bu farq ma’lum darajada saqlanib qolgan — Eron aholisi asosan shia mazhabiga, Markaziy Osiyo xalqlari esa sunniy mazhabiga mansubdir.

Bu holat o‘tmishda boshqa xalqlar orasida ham kuzatilgan. Masalan, mo‘g‘ul va turkiy qabilalar orasida islomni qabul qilganlar o‘zbeklar, islomni rad etganlar esa qolmiqlar deb atalgan. Shu tariqa diniy qarashlar nafaqat e’tiqod, balki xalqning nomlanishida va o‘zligini shakllantirishda ham asosiy rol o‘ynagan.

Turon va Eron — bu faqat geografik atamalar emas, balki insoniyat tarixidagi diniy va madaniy ajralishning timsolidir. Ularning shakllanishi e’tiqod, dunyoqarash va tarixiy jarayonlarning uzviy bog‘liqligini namoyon etadi. Bugungi kunda ham bu mintaqalar o‘z tarixiy ildizlariga sodiq qolgan holda, bir-biridan farqli, ammo mushtarak madaniy merosni asrab kelmoqda.