Samarqand qog‘ozi – O‘zbekistonning madaniy merosi va jahon hunarmandchiligining muhim yodgorliklaridan biri bo‘lib, o‘zining qadimiy tarixi, noyob ishlab chiqarish usuli va estetik ahamiyati bilan dunyoga mashhur. Bu qog‘oz nafaqat amaliy maqsadlarda, balki san’at va madaniyat sohasida ham katta o‘rin tutadi. 

Samarqand qog‘ozining tarixi

Samarqand qog‘ozi o‘z tarixini VIII asrdan boshlaydi. Bu davrda Xitoydan Markaziy Osiyoga qog‘oz ishlab chiqarish texnologiyasi yetib kelgan.

Afsonaga ko‘ra, 751-yilda Talas jangida arablar xitoyliklarni mag‘lub etib, ularning qog‘oz ishlab chiqarish sirlarini o‘rganishgan. Bu bilimlar Samarqand orqali tarqalib, shahar qog‘oz ishlab chiqarishning markaziga aylandi.

O‘rta asrlarda Samarqand qog‘ozi Buyuk Ipak yo‘li orqali Yevropa, Yaqin Sharq va boshqa mintaqalarga eksport qilingan.

Samarqand IX-X asrlarda Somoniylar davlatining gullagan davrida qog‘oz ishlab chiqarish bo‘yicha yetakchi markazlardan biri bo‘lgan. Bu davrda shaharda ko‘plab qog‘oz ishlab chiqarish ustaxonalari faoliyat yuritgan, ularda nafaqat oddiy qog‘oz, balki san’at asarlari uchun maxsus ishlab chiqarilgan nozik qog‘ozlar ham tayyorlangan. Keyinchalik, Temuriylar davrida Samarqand qog‘ozi yanada rivojlanib, xattotlik va miniatyura san’atida keng qo‘llanilgan.

XX asrda sanoat ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan qo‘lda ishlangan Samarqand qog‘ozining ishlab chiqarilishi sekinlashdi. Biroq, O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, bu qadimiy hunarmandchilikni qayta tiklash bo‘yicha katta ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, Samarqand viloyatidagi “Meros” qog‘oz fabrikasi ushbu an’anani saqlab qolish va rivojlantirishda muhim rol o‘ynadi.Samarqand qog‘ozining o‘ziga xos xususiyatlariSamarqand qog‘ozi o‘zining sifati, mustahkamligi va estetik ko‘rinishi bilan ajralib turadi. Uning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1. Tabiiy xom ashyo: Samarqand qog‘ozi tut daraxtining po‘stlog‘idan tayyorlanadi. Tut po‘stlog‘i suvda ivitiladi, qaynatiladi va maxsus to‘sinlar yordamida mayin tolalarga aylantiriladi. Bu jarayon qog‘ozga o‘ziga xos mustahkamlik va silliq sirt beradi.
2. Mustahkamlik va chidamlilik: Samarqand qog‘ozi o‘zining uzoq umr ko‘rish xususiyati bilan mashhur. U yirtilishga chidamli bo‘lib, asrlar davomida o‘z sifatini saqlab qoladi. Shu sababli, qadimiy qo‘lyozmalar va kitoblarning ko‘p qismi aynan shu qog‘ozda saqlanib qolgan.
3. Estetik jihati: Samarqand qog‘ozining tabiiy sariq-sarg‘ish rangi va silliq tuzilishi uni xattotlik, miniatyura va boshqa san’at turlari uchun ideal qiladi. U bo‘yoqlarni yaxshi singdiradi va yorug‘likda o‘chmaydi.
4. Qo‘lda ishlanganligi: Samarqand qog‘ozi qadimiy texnologiyaga asosan qo‘lda tayyorlanadi. Bu jarayon uzoq va mashaqqatli bo‘lib, har bir varaqning o‘ziga xosligini ta’minlaydi.
   
   

Ishlab chiqarish jarayoni

Samarqand qog‘ozini tayyorlash jarayoni bir necha bosqichdan iborat:

1. Xom ashyo tayyorlash: Tut daraxtining po‘stlog‘i yig‘ib olinadi va suvda bir necha kun ivitiladi. Bu jarayon tolalarni yumshatadi.
2. Qaynatish: Po‘stloq qozonda 5-6 soat davomida qaynatiladi, bu esa qo‘pol qismlarni ajratishga yordam beradi.
3. Maydalash: Qaynatilgan po‘stloq yog‘och to‘sinlarda maxsus bolg‘alar yordamida mayin tolalarga aylantiriladi.
4. Qog‘oz shakllantirish: Tolalar suv bilan aralashtirilib, maxsus ramkalar yordamida varaq shaklida quyiladi va quritiladi.
5. Yakuniy ishlov berish: Quritilgan qog‘oz silliqlanadi va foydalanishga tayyor holga keltiriladi.
   
   

Bu jarayon qadimiy an’analarga asoslangan bo‘lib, zamonaviy texnologiyalardan foydalanmasdan amalga oshiriladi.Qiziqarli faktlar

1. YuNESKO merosi: Samarqand qog‘ozi o‘zining tarixiy ahamiyati tufayli YuNESKOning nomoddiy madaniy meros ro‘yxatiga kiritilgan. Bu qog‘oz ishlab chiqarish san’ati nafaqat O‘zbekiston, balki butun jahon uchun muhim hisoblanadi.
   
   
2. Geografik ko‘rsatkich: 2025-yil 5-iyulda Samarqand qog‘ozi O‘zbekiston Adliya vazirligi tomonidan rasman geografik ko‘rsatkich sifatida ro‘yxatdan o‘tkazildi. Bu uning Samarqandga xosligini va noyob sifatini tasdiqlaydi.
   
   
3. Xattotlik va miniatyura san’ati: Samarqand qog‘ozi o‘rta asrlarda xattotlar va miniatyura rassomlari tomonidan keng qo‘llanilgan. Hozirda ham Yaponiyada qadimiy yozma bitiklarni restavratsiya qilishda undan foydalaniladi.
   
   
    
4. Samarqand noni bilan afsonaviy bog‘liqlik: Samarqand qog‘ozi kabi, Samarqand noni ham o‘zining uzoq umr ko‘rish xususiyati bilan mashhur. Afsonaga ko‘ra, Buxoro amiri Samarqand nonining ta’mini takrorlashga harakat qilgan, ammo muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Xuddi shunday, Samarqand qog‘ozining sifati ham boshqa joylarda takrorlanmagan.
   
   
5. “Meros” fabrikasi: Samarqand viloyatidagi Konigil qishlog‘ida joylashgan “Meros” qog‘oz fabrikasi qadimiy texnologiyalarni asrab-avaylab, zamonaviy dizaynlarga moslangan mahsulotlar ishlab chiqaradi. Bu yerda qog‘ozdan tayyorlangan otkritkalar, daftarlar, niqoblar va hatto kiyimlar ham topiladi.
   
   
    
6. Buyuk Ipak yo‘li: Samarqand qog‘ozi Buyuk Ipak yo‘li orqali Yevropaga yetib borgan va u yerda qog‘oz ishlab chiqarishning rivojlanishiga turtki bo‘lgan. Bu Samarqandning jahon madaniyatiga qo‘shgan ulkan hissasini ko‘rsatadi.

Bugungi kunda Samarqand qog‘ozi nafaqat tarixiy meros sifatida, balki turizm va san’at sohasida ham muhim o‘rin tutadi. “Meros” fabrikasi sayyohlarga qog‘oz ishlab chiqarish jarayonini ko‘rsatib, ularni bu san’at bilan yaqindan tanishtiradi. Shu bilan birga, Samarqand qog‘ozidan tayyorlangan suvenirlar, masalan, daftarlar, otkritkalar va boshqa mahsulotlar sayyohlar orasida katta talabga ega.Samarqand qog‘ozining qayta tiklanishi O‘zbekistonning madaniy merosini asrash va dunyoga tanitishdagi muhim qadamdir. Uning noyob texnologiyasi va estetik jihatlari nafaqat o‘tmishni, balki kelajak avlodlar uchun ham ilhom manbai bo‘lib xizmat qiladi.