Dunyodagi eng qadimgi va hanuzgacha faoliyat yuritayotgan universitet - Al-Qaraviyin universiteti - 859-yilda Marokashning Fez shahrida Fotima al-Fihriya tomonidan tashkil etilgan. Bu muassasa nafaqat islom olamida, balki butun dunyoda oliy taʼlimning ilk namunasi sifatida tan olingan.

Fotima al-Fihriya: Ilmga bagʻishlangan hayot

Fotima al-Fihriya taxminan 800-yilda hozirgi Tunis hududidagi Qayravon shahrida tugʻilgan. Otasi Muhammad al-Fihriy boy savdogar boʻlib, oilasi bilan Fez shahriga koʻchib oʻtgan. Otasi vafotidan soʻng, Fotima va singlisi Maryam katta merosga ega boʻlishdi. Fotima bu boylikni jamiyatga foyda keltirish uchun sarflashga qaror qildi va 859-yilda Al-Qaraviyin masjidi va unga biriktirilgan madrasa qurilishini moliyalashtirdi. Bu madrasa keyinchalik universitetga aylantirildi.

Al-Qaraviyin universitetining oʻziga xosligi

Al-Qaraviyin universiteti islomiy diniy va huquqiy fanlar, klassik arab tili, grammatika, mantiq, matematika, astronomiya va tibbiyot kabi fanlarni oʻrgatgan. Taʼlim anʼanaviy usullar asosida olib borilgan boʻlib, talabalar oʻz ustozlaridan bevosita saboq olishgan. Universitetda oʻqish muddati belgilangan boʻlmagan, talabalar bilim darajasiga qarab oʻzlashtirishgan va yuqori saviyaga yetganlar "ijozatnoma" (ijazah) olganlar.​

Al-Qaraviyin universiteti nafaqat musulmon dunyosidan, balki Yevropa va Afrikadan ham talabalarni jalb qilgan. Bu yerda oʻqigan mashhur shaxslar qatoriga tarixchi Ibn Xaldun, faylasuf Ibn Rushd (Averroes) va hatto Rim papasi Silvestr II (Gerbert d'Aurillac) kiradi.

Al-Qaraviyin universiteti tarkibida joylashgan kutubxona ham dunyodagi eng qadimgi faoliyat yuritayotgan kutubxonalardan biri hisoblanadi. 859-yilda tashkil etilgan bu kutubxona 30,000 dan ortiq noyob qoʻlyozmalar va kitoblarni oʻz ichiga oladi. 2017-yilda arxitektor Aziza Chaouni tomonidan olib borilgan restavratsiya ishlari natijasida kutubxona zamonaviy sharoitlarga moslashtirildi va keng jamoatchilik uchun ochildi.​

UNESCO va Guinness Rekordlar Kitobi Al-Qaraviyin universitetini dunyodagi eng qadimgi faoliyat yuritayotgan oliy taʼlim muassasasi sifatida tan olgan. Bu universitet Yevropadagi Bolonya (1088), Oksford (1096) va Parij (1150) universitetlaridan ancha avval tashkil etilgan.​

Fotima al-Fihriya tomonidan asos solingan Al-Qaraviyin universiteti nafaqat islomiy ilm-fan, balki butun insoniyat tarixida muhim oʻrin egallaydi. Bu muassasa ayolning ilmga boʻlgan fidoyiligi va jamiyatga xizmat qilish istagining yorqin namunasi boʻlib, bugungi kunda ham oʻz faoliyatini davom ettirmoqda.