Tarixchi Fasih Ahmad Xavofiyning (Mujmal-i Fāsihī muallifi) qaydiga ko‘ra, 1441-yil 21-may kuni Hirot shahrida, Bozori Iroq hududidagi Nizomiya madrasasi sharqiy tomonida joylashgan Falakiddin minorasi qulab tushgan. O‘sha payt havo o‘ta issiq bo‘lgani, madrasa ichida odamlar dam olayotgani sababli qulash ko‘p kishining halok bo‘lishi va jarohatlanishiga olib kelgan, madrasa devorlari ham zarar ko‘rgan. Bu voqea Hirotning XV asrdagi shaharlik hayotida katta motam sifatida eslab kelinadi.

Timuriylar davrida, ayniqsa Shohruh zamonida, Hirot yirik siyosiy-madaniy markazga aylangan; shahar osmonini ko‘rkam minora va madrasalar bezab turgan. Timurid me’morchiligining mashhur yodgorliklari — masjid, madrasa va minora ansambllari (masalan, Musallo majmuasi) bugun ham bu davr ulug‘vorligini eslatadi.

Nizomiya madrasasi bozorlarga yaqin, markaziy hududda bo‘lgani (Bozori Iroq atrofida) haqidagi eslatmalar ham o‘sha davr Hirotida ta’lim-savdo chorrahalari bir-biriga chambarchas bog‘langanini ko‘rsatadi. Hirot Jome’ masjidi ham qadimiy bozorlari yuragida joylashgani bilan tanilgan.

Fojia qanday yuz bergan bo‘lishi mumkin?

1. Issiq va termik zo‘riqish — g‘isht va ohak qorishmasidan bunyod etilgan, ingichka tanali minoralar yuqori haroratlarda kengayish-torayishdan qo‘shimcha kuchlanishga tushadi.

2. Xorazmiy-G‘uriy-Timuriy davr qurilishlarining yoshi — uzoq yillar davomida shamol, zilzila va namlik konstruksiyani charchatadi. Hirotdagi minora va burjlarning keyingi asrlarda og‘ishi, yorilishi va yiqilishi tez-tez qayd qilingan (masalan, Musallo majmuasidagi minora og‘ishi va mustahkamlash ishlari).

3. Insoniy omil — madrasa ichida dam olayotgan ko‘pchilikning borligi talafot miqyosini oshirgan.

Bu — muarrix bergan voqea tasviriga asoslangan texnik talqin. Aniq konstruktiv sabablar (poydevor o‘pirilishi, g‘ovaklashish va h.k.) hujjatlarda batafsil izohlanmagan.

Hodisani yozib qoldirgan Fasih Ahmad Xavofiy (vaf. 1442) — Timuriylar saroyi amaldori va tarixchisi bo‘lib, asosiy asari Mujmal-i Fāsihī 845-hijriy (1441–1442) yillargacha bo‘lgan voqealarni qamrab oladi. Shu bois 1441-yil mayidagi fojia xronikal darajada “zamondosh” guvohlik sifatida qimmatli.

Falakiddin minorasi qulash fojiasi — Hirot me’moriy osmon chizig‘idagi go‘zal, ammo nozik inshootlarning, shuningdek, shahar hayotining qanchalik uzviy bog‘liq ekanini ko‘rsatadi. Xronikadan kelgan ushbu eslatma bugun ham ikki haqiqatni ta’kidlaydi: tarixiy merosni ilmiy asosda asrash va jamoat makonlarida odamlar xavfsizligini birinchi o‘ringa qo‘yish.