Temir yo‘l transporti O‘zbekistonning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Uning shakllanishi va taraqqiyoti XIX asr oxiridan boshlab bugungi kungacha bo‘lgan davrni qamrab oladi.

O‘zbekiston hududida temir yo‘l qurilishi Rossiya imperiyasi tomonidan 19-asr oxirida boshlangan. Bu harakatlar, asosan, harbiy va siyosiy maqsadlarni ko‘zlab amalga oshirilgan.

O‘zbekistonda qurilgan birinchi temir yo‘l — bu 1880-yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan barpo etilgan Kaspiyorti (Transkaspiy) temir yo‘li bo‘lib, u O‘zbekiston hududiga 1888-yilda yetib kelgan.

Kaspiyorti temir yo‘li qurilishi 1880-yil noyabr oyida boshlangan. Bu temir yo‘lning asosiy maqsadi Rossiyaning O‘rta Osiyodagi harbiy-strategik pozitsiyalarini mustahkamlash va iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish edi. 1885-yilda temir yo‘l Ashxobodga, 1886-yilda esa Chardjouga (hozirgi Turkmaniston hududi) yetib bordi.

1888-yil may oyida Amudaryo orqali 2,7 km uzunlikdagi yog‘och ko‘prik qurilishi bilan temir yo‘l Samarqandgacha yetkazildi. Bu voqea O‘zbekiston hududida temir yo‘l transportining boshlanishi sifatida tarixda muhim o‘rin tutadi.

1899-yilda Ursatyevsk (hozirgi Xovos) stansiyasidan Toshkent va Andijonga temir yo‘l tarmoqlari qurildi. Bu orqali Farg‘ona vodiysi markaziy hududlar bilan bog‘landi.

Temir yo‘l qurilishi cho‘l va dasht sharoitida olib borilganligi sababli, quruvchilar ko‘plab muammolarga duch kelishdi. Suv tanqisligi, yuqori harorat va qum bo‘ronlari qurilish ishlarini qiyinlashtirdi. Shunga qaramay, bu temir yo‘l qurilishi jahon tajribasida cho‘l va dasht sharoitida amalga oshirilgan ilk yirik temir yo‘l loyihalaridan biri bo‘ldi.

Temir yo‘lning qurilishi O‘zbekiston hududida iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarga olib keldi. Paxta, ipak, quruq meva kabi mahsulotlar Rossiyaga eksport qilina boshlandi, o‘rniga sanoat mahsulotlari olib kelindi. Bu esa mintaqada sanoatning rivojlanishiga turtki berdi. 

Sovet Ittifoqi davrida O‘zbekiston temir yo‘l tarmog‘i sezilarli darajada kengaydi va modernizatsiya qilindi. 1929–1931-yillarda qurilgan Turkiston–Sibir temir yo‘li (Turksib) orqali O‘zbekiston SSSRning boshqa hududlari bilan bog‘landi.

Ikkinchi jahon urushi yillarida temir yo‘llar frontga yuk va harbiy texnika yetkazishda muhim rol o‘ynadi. Urushdan keyin esa yangi temir yo‘l liniyalari qurildi, mavjudlari esa rekonstruksiya qilindi. Keyinchalik O‘zbekiston temir yo‘llari to‘liq teplovoz tortishiga o‘tdi, bu esa harakat samaradorligini oshirdi. 

Mustaqillik davri: Milliy temir yo‘l tizimi va innovatsiyalar

1991-yilda mustaqillikni qo‘lga kiritgach, O‘zbekiston o‘zining milliy temir yo‘l tizimini shakllantirishga kirishdi.
1994-yilda “O‘zbekiston temir yo‘llari” aksiyadorlik jamiyati tashkil etildi.
1990-yillarda Qo‘ng‘irot–Beyneu temir yo‘li qurilishi orqali O‘zbekiston Rossiya va Yevropa bozorlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqish imkoniyatiga ega bo‘ldi.
2000-yillarda Toshguzar–Boysun–Qumqo‘rg‘on, Angren–Pop kabi yangi temir yo‘l liniyalari qurildi, bu esa mamlakatning tog‘li va chekka hududlarini bog‘lashga xizmat qildi.
2016-yilda foydalanishga topshirilgan Qamchiq temir yo‘l tunneli sobiq SSSR va Markaziy Osiyodagi eng yirik transport inshootidir. Uning uzunligi 19,2 km bo‘lib, bu uni dunyodagi eng uzun yer osti inshootlaridan biriga aylantiradi.

O‘zbekiston temir yo‘l infratuzilmasida bir qator chiroyli va muhim inshootlar mavjud:

1. Toshkent vokzali: Sovet davrida qurilgan bo‘lib, o‘zining arxitekturasi bilan ajralib turadi.
2. Samarqand vokzali: Sharqona uslubda bezatilgan, tarixiy shaharning ruhini aks ettiradi.
3. Qamchiq tunneli: Yuqorida ta’kidlanganidek, bu inshoot Markaziy Osiyodagi eng yirik temir yo‘l tunneli hisoblanadi.

Temir yo‘llarning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy hayotga ta’siri yuqori va ular temir yo‘llarni mintaqaning modernizatsiyasi va integratsiyasi uchun muhim vosita bo'lib xizmat qiladi.