Xorazmshohlar davlati Oʻrta Osiyoning eng qudratli davlatlaridan biri boʻlib, uning tarixi boy va murakkab voqealarga toʻla. Ushbu davlatning shakllanishi, yuksalishi va inqirozi nafaqat mintaqa, balki butun islom olamining siyosiy va madaniy hayotiga katta taʼsir koʻrsatgan.

Davlatning shakllanishi va yuksalishi

Xorazmshohlar davlati XI asrda Anushtegin Garchoi tomonidan asos solingan. U dastlab Saljuqiylar davlatida yuqori lavozimda xizmat qilgan boʻlsa-da, 1077-yilda Xorazmga noib etib tayinlanadi va shu tariqa Anushteginlar sulolasi hukmronligi boshlanadi. 

Anushtegindan soʻng uning oʻgʻli Qutbiddin Muhammad (1097–1127) "Xorazmshoh" unvonini qabul qilib, davlatni mustaqil boshqarishga kirishadi. Keyingi hukmdorlar, jumladan, Otsiz (1127–1156), Elarslon (1156–1172) va Takash (1172–1200) davrida davlat hududi kengayib, siyosiy qudrati oshadi. Xususan, Takash davrida Xorazmshohlar davlati Saljuqiylar va Qoraxoniylar davlatlari hisobiga oʻz hududini kengaytiradi. 

Alouddin Muhammad Xorazmshoh (1200–1220) davrida davlat oʻzining eng yuqori choʻqqisiga erishadi. Uning hukmronligi davrida Xorazmshohlar davlati shimolda Orol dengizidan janubda Fors koʻrfazigacha, gʻarbda Kaspiy dengizidan sharqda Yettisuvgacha boʻlgan ulkan hududni oʻz ichiga olgan. Bu davrda davlat iqtisodiy va madaniy jihatdan ham yuksalgan. 

Moʻgʻullar bosqini va davlatning inqirozi

1218-yilda Chingizxon Xorazmshohlar davlatiga elchilar va savdogarlar karvonini yuboradi. Biroq, Oʻtror hokimi Inolchiq karvonni ushlab, elchilarni qatl ettiradi. Bu voqea Chingizxonning gʻazabini keltirib, 1219-yilda moʻgʻullar Xorazmshohlar davlatiga hujum boshlaydi. Alouddin Muhammad moʻgʻullarga qarshi samarali qarshilik koʻrsata olmay, mamlakatni tark etishga majbur boʻladi va 1220-yilda vafot etadi.

Uning oʻgʻli Jaloliddin Manguberdi (1221–1231) moʻgʻullarga qarshi mardona kurash olib boradi. U bir necha janglarda moʻgʻullarni magʻlubiyatga uchratgan boʻlsa-da, oxir-oqibatda davlatni tiklashga muvaffaq boʻlmaydi. Jaloliddinning vafoti bilan Xorazmshohlar davlati ham barham topadi. 

Madaniy meros

Xorazmshohlar davrida ilm-fan va ta'lim sohasida katta yutuqlarga erishildi. Xususan, Ma'muniylar sulolasi davrida Gurganj (hozirgi Ko'hna Urganch) shahri ilmiy markazga aylangan. Bu yerda "Ma'mun akademiyasi" tashkil etilib, Abu Rayhon Beruniy va Ibn Sino kabi mashhur olimlar faoliyat yuritgan. Davlatning iqtisodiy yuksalishi savdo-sotiqning rivojlanishiga ham turtki boʻlgan. 

Xorazmshohlar davrida islom dini davlatning asosiy dini bo'lib, shariat qonunlari asosida boshqaruv amalga oshirildi. Diniy ulamolar davlat ishlarida muhim rol o'ynab, hukmdorlar ularning maslahatlariga tayanishgan. Masalan, Muhammad Xorazmshoh davrida Bag'dod xalifasi bilan aloqalar mustahkamlanib, islom olamida Xorazmshohlarning nufuzi oshgan. 

Davlatning yuksalishi va inqirozi nafaqat mintaqa, balki butun islom olamining siyosiy va madaniy hayotiga katta taʼsir koʻrsatgan. Uning merosi bugungi kunda ham oʻrganilib, qadrlanmoqda.